9. Арфаэпія. Вымаўленне галосных.

Пад націскам (у моцнай позіцыі) усе галосныя маюць найбольш выразнае гучанне. У ненаціскным (у слабых пазіцыях) галосныя гучаць карацей за націскныя. Некаторыя з іх мяняюць сваю якасць. Але адметнасць беларускай арфаэпіі у тым, што і ненаціскныя галосныя вымаўляюцца даволі выразна. Гэта значыць "глытаць" іх не дапушчальнаю.

Вымаўленне зычных.

Сшытак, на палачцы, счапляць, перапісчык, падмазчык, зжаты.

сш - [______], чц - [______], сч,зч - [шч], зж - [______].

Адчапіць, пераплётчык, адцягнуць, матцы, суседскі, суражскі, чэшскі.

дч, тч - [______], дц,тц - [______], дс - [ц], жс,шс - [______].

Купацца, аглядацца, цікавіцца, сустрэцца, захапляцца.

Ты купаешся, ты аглядаешся, ты цікавішся, ты сустракаешся, ты захапляешся.

Смех, скіраваць, бязлітасна, снег, світанне, схіліцца, разбіць, згіб, сцвярджаць, спіс.

М, л, н, в, б, ц, п - змягчэнне свісцячых. К, х, г - змягчэнне не адбываецца.

10. Націск.

Дынамічны ці сілавы, меладычны ці танічны (націскны склад адрозніваецца ад ненаціскнога вышынёй тону), колькасны (націскны склад адрозніваецца большай працягласцю). Націск свабодны, не прымацаваны, націск рухомы і нерухомы. Назоўнікі ў адносінах месца націску вызначаюцца прыкметнай неаднастайнасцю. Выдзяляюць назоўнікі з нерухомым і рухомым націскам. На месца націску ўплывае наяўнасць пэўнай марфемы ў прыватнасці суфікса ці прэфікса. Назоўнікі ўтвораныя пры дапамоге суфіксаў -ан, -ян, -ей, -ій, -ізм, -ызм, -ант, -ер маюць фіксаваны націск на гэтых суфіксах. Вы-, под-, по-, про- (націскныя прэфіксы). Прыметнік характэрызуецца большай устойлівасцю акцэнтавай сістэмы, чаму спрыяе нерухомасць націску. У вытворных прыметніках націск часта фіксуецца на словаўтваральных суфіксах -ават, -яват, -ічы, -ычы, -ары, -яры, -ат, -ов, -ёв, -оў, -ёў (заўсёды націскныя).

11. Інтанацыя.

Ад лацінскага intonare - гучна вымаўляць. Гэта сукупнасць фанетычных сродкаў якія служаць для афармлення фразы ці яе частак, як адзінага цэлага. Такім сродкам з'яўляюцца: 1. Мелодыка - змяненне тону голаса. 2. Інтэнсіўнасць голасу (гучнасць, сіла). 3. Тэмбр голасу. 4. Тэмп маўлення. 5. Пэўнае размяшчэнне паўз ці перапынкаў гучання. Інтанацыя ёсць у кожным высказванні. З яе дапамогай маўленне падзяляецца на пэўныя часткі. Яна служыць для выражэння стану гаворачага, яго адносін да прадмета гаворкі і суразмоўцы. Асноўным элементам інтанацыі з'яўляецца мелодыка, усе астатнія кампаненты толькі дапаўняюць гукі асноўнага тону. Інтанацыя выражае не толькі эмацыянальную накіраванасць маўлення, яна з'яуляецца таксама яго лагічнай асновай. Інтанацыя як і артыкуляцыйная база  мовы засвойваецца з маленства і чалавек у сваім штодзённым жыцці карыстаецца ёю інтуетыўна, падсвядома.

12. Лексікалогія.

Ад грэческага lexikos, які адносітся да слова. Лексіка - слоўнікавы склад мовы (сукупнасць слоў мовы). Раздел мовазнаўства ў якім вывучаецца лексіка, як сукупнасць слоў мовы, называецца лексікалогіяй. У лексікалогіі даследуецца функцыяніраванне слоў як асобых адзінак мовы, выяўляюцца разнастайныя, міжслоўныя сувязі: -па гукавой форме (аманемія, паранемія), -па тоіснасці значэння (сінанімія), -супрацьлегласці значэння (антапімія), -па сувязі _____ слоў з пазамоўнымі формамі, -па здольнасці ўступаць у свабодныя і звязаныя спалучэнні.

14 Запазычаная лексіка.Галіцызмы (фрнц. словы)

Галіцызмы пачалі пранікаць у бел. мову. з 16ст. Большасць фран. слоў бел. мов. запазыч. Ў 19-20ст. польск. і рускую мовы. 1)Грамадска-палітыч. тэрміны і сфера междунар. адносін: абсалютызм, блок, віза, візіт, камуна. 2)Мастацтва-знаўчыя паняцці: акампанімент, ансамбль, вернісаж, раяль, эцюд. 3)Ваен. і марская справа: авангард, армія, артылерыя, атака, батальён, міна, сапёр, пісталет. 4)Бытавая: адыкалон, бігудзі, бран, ваза, кулон, парасон, трумо. 5)Адзенне, абутак: блуза, вуаль, драп, накет. 6)Стравы і напіткі: амлет, бульён, дэсерт, кансервы, рагу, кампот, лікёр, сідр, марынад. 7)Тэхніч паняцці: аўтамабіль, кабіна, культыватар, карбюратар, лакаматыў,мантаж. 8)Архетыктур.: апартамент, атэль, барак, вітрына, гараж, каланада. 9)Фінансава-эканаміч.: баланс, бюджэт, акрэдытыў. 10)літаратур.: жанр, раман, сімвалізм, сюжэт. 11)Прыродн.: абрыкос, бутон, шампіньон.

Англіцызмы.

1)Спорт: аўт, бокс, гандбол, каное, футбол.

2)Тэхніч.: блок, грэйдэр, радар, трактар.

3)Паліт. і эк-ка: імпарт, байкот, лорд, мітынг, парламент, бізнес.

пудынг, пунш.

Італізмы.

19-20ст. самая значная часціна слоў італ. паходжання - гэта: 1)музычныя, песенная і тэатр.: акорд, альт, арыя, баз, імправізацыя, карнавал, вібрэта, маэстра, опера, саната, флейта. 2)Фін-эк. сфера: банк, брута, сальда. 3)Арх-будауніч.: арка, барока, мазаіка, фантан, цокаль. 4)Быт: макароны, вірмішэль.

3 галандскай мовы.

1)Марская справа: барказ, ватэрлінія, дрэйф, фарватэр.

Для беларускай мовы і бел. культуры было вельмі спрыяльна слабае распаўсюджванне каталіцызму і лацінскай мовы, якая таму не магла служыць істотнай перашкодай ў развіцці бел. мовы. Апошні ў эпоху росквіту літ.-бел. дзяржавы дасягае паўнаты ў сваім развіцці гаспадарская канцылярыя, прадстаўнікі суда і адміністрацыя з'яўляюцца тварцамі мовы. Літоўская, бел. ў сваёй аснове, ўтрымлівае ў сабе грамадны зусім не вывучаны матэрыял для юрыдыч. і адміністратыўнай тэрміналогіі, якая ў сваёй новай канструкцыі павінна абавязкова адпраўляцца ад старой традыцыі. Нават тады, калі ў 17ст. бел. мова перастала быць мовай справаводства і кіравання і была заменена польскай, ўсёж не перастала існаваць але пачала пранікаць і ў польскую гаворку, падаючы апошняй своеасаблівы бел.-польскі характар

16 Тэрмін і яго характэрныя прыкметы.

Дыялектныя словы- выкарыстанне іх абмен. тэрытарыяльна. Прафесіаналізмы, жарганізмы (карыст. Прадстаўнікі розных сац. груп) Ключавым эл-м ў мове навукі, тэхнікі і любой іншай сферы прафесіанальнай дзейнасці чал. з'яўл. тэрмін.

Дэпатат - дэфініцыя - варыянты тэрмінаў

Тэрмін - гэта слова ці падпарадкавальнае словазлуч., якое мае спец. значэнне, што выражае і фарміруе прафесійнае паняцце і прымяняецца ў працэсе пазнання і засваення навуковых і прафес. тэхніч. аб'ектаў і адносін паміж імі.

Асноўныя асаблівасць тэміна.

1)Дакаднасць.

2)Адназначнасць.

3)Кароткасць.

4)Сістэмнасць.

Дакладнасць перша заўсё семантычнае, якая грунтуецца на адпаведнасці слоўнага абазначэння паняццю. Матыванасцю тэрміна самым цесным чынам звяз. з гэтым прынцыпам. Не выкананне гэтага прынцыпа адназнач. тлумачыцца як аб'ектыўн., так і суб'ектыўн. прычынамі. Дзякуючы разшыр. сімантыкі слова не ўзнік неабход. ў др. сродках выражэння тэрміналогіч. выраж. суб'ектыўнымі прычынімі трэба лічыць аслабленне сістэмных сувязей, асобасны ўплыў пры стварэнні спец. назвы. кароткасць тэрміна звяз. з яго стр-й. Тэрміналагіч. значэнне можа перадавацца як сродкамі аднаслоўнай, так і комплкс. намінацыяй. Існуе ініцыяльная абрывіяцыя (ЭВМ, АС) Сістэмнасць тэрміна непасрэдна звяз. з унармавальнай здейнасцю ў рамках спец. падмовы.

Актуальны                    падзённы

Пасіўны                        абыякавы

Сітуацыя                       абставіна

17 Номенклатурныя назвы.

Важнае месца ў навук. стыле бел. мовы займаюць номенклатур. назвы. (ад лац. Nomenclatur - пералік). Номенклатура- гэта асаблівы від спец. лексікі, які структурна не уваходзіць у тэрміна сіс-му. Вялікую частку гэтага класа спец. лексікі складае номенклатура такіх прыродазнаўчых навук, як батаніка, анатомія, заалогія і інш. Знач. частку номенклатуры склад. назвы праыесій. У розных галінах прамысловасці іх налічваецца дзесяткі тысяч. Номен - абазнач. толькі прафесійную прыналежнасць без раскрыцця зместу его абавязкаў. Наступ. важным тыпам номенкл. з'яўляецца номены, якія выступ. На правах уласных імён. Сфера ужывання такіх номенаў вельмі шырокая: назвы сартоў с/г культур, мэблі, парфюмерыі.

Матывацыйныя крытэрыі.

1)Улік лакальнай прыкметы, якая ўказвае на тэрытарыяльную суаднесённасць сорту. (Сарат, малдаванка)

2)Указанне на аўтара або ўстанову, якія вывелі сорт (Міронаўская, Ганчарык)

3)Указанне на якасць сорту, якго асаблівасці (буйна зярнявая)

4)Выкарыстанне номенаў якія павінны выклік. пазітыўныя эмоцыі (дружба, аурора). Указ. Крытэрыі справядлівы і для спажывецкіх тавараў.

Палессе                          палешукі

Сочы                               сочанцы

18 Фразеалагіч. норма. Тыпы фразеалагіч. знач. паводле спалучальнасці. Фразеалогіея

Раздел мовазнаўства ў якім вывучаецца ўстойлівае спалучэнне слоў называецца фразеалогіей. Ад грэч. phrasis - выраз, logas - вучэнне. У залежнасці ад характару сувязі паміж словамі, словазлучэнні падзяляюцца на свабодныя і несвабодныя. Свабоднымі лічацца словазлучэнні ў якіх кожнае слова зохоўвае самастойнае лексічнае значэнне і выконвае пэўную сінтаксічную функцію. Словы свабодных словазлучэнняў могуць без абмежаванняў уступаць у сінтаксічную сувязь з іншымі словамі. Не свабоднымі з'яўляюцца такія словазлучэнні ў якіх асобныя словы цесна звязаны паміж сабой і ўтвараюць семантычна і сінтаксічна непадзельныя адрэзкі мовы. Усе фразеалагічныя адзінкі ужываюцца ў гатовай і сталай форме. Яны маюць цэласнае лексічнае значэнне, пастаянны састаў, вызначаюцца юцца вобраз. метафарычнасццю і эмац-экспрэсіўнай афарбоўкай.

Ваўка ногі кормяць.

З вялікай хмары малы дождж.

Як мукі скрыня дык і свіння гаспадыня.

Язык мой - врг мой; Пржде ума ищет.Фразеалагіч. норма - гэта традыц. аднатып. і раўнацэннае ўжыванне фразеалагізмай, прынятая ў данны перыяд моўным каллектывам і ўсвядомленная ім як правільная і ўзорная. У паняцце фразеалагіч. нормы ўваходзяць правільнасць выбару фраз-му. Апіымальнасць яго прыманення з захованням уласцівых яму асаблів. Моўная практыка замацавана за кожн. фраз-м. Пэўнае значэнне ці значэнне кампанентна склад., структур. арганізацыю, лексіка-граматыч. спалучальнасць са словамі у сказе. Нек. фра-мы маюць рэліктавыя кампаненты (па прамілы бог), спецыфіч. акцэнтныя ўласцівасці (шапкамі закідаць), своеасаблів. арфаграфію (з боку пыпёку) і пунктуацыю (то бокам, то скокам), якія непадтрымлів. сістэмнымі адносінамі мовы.

3 тыпа:  1) адносна-свабод. значэнне.

2) валентна-абмежаван.

3) канструктыўна-абмежаван.

Фраз-мы з адносна-свабод. знач. валодаюць семантыч. самастойнасццю, самадастатковасцю і таму не маюць патрэбы ў слоўных канкрэтызатарах іх знач. Фраз-мы гэтага тыпу найменьш самастойныя ў сэнсавых і граматыч. адносінах. Яны абмежаваны ў свіх сувязях унутранымі семантычнымі заканамернасцямі моўнай сіс-мы. Гэты тып фразеалагізма строга акрэслінай канструкцыі.

Ісці па свой хлеб.

Век-веком                                             заўсёды